Trầm hương – tiếng thơm đó đã tồn tại từ hơn ba trăm năm trước, khi trầm hương của vùng đất này được coi là một loại cống phẩm dâng vua và tượng trưng cho đẳng cấp cao của nó cho đến ngày hôm nay.
Xứ Trầm Hương
Từ xa xưa, vùng rừng núi các tỉnh miền Trung như Bình Định, Phú Yên, Khánh Hòa… đã nổi tiếng với trầm hương. Trong số đó, trầm hương Khánh Hòa nổi bật nhất, với chất lượng trầm hương được xem là hàng đầu.
Nhà bác học Lê Quý Đôn đã viết trong tác phẩm “Phủ biên tạp lục”: “Kỳ nam (loại trầm hương hàng đầu) được sản xuất từ các xã thuộc hai phủ Bình Khang và Diên Khánh là hàng tốt nhất; sản xuất từ Phú Yên và Qui Nhơn là hàng thứ hai”.
Được viết trong cuốn sách “Xứ Trầm Hương” (lần đầu xuất bản vào năm 1969), Quách Tấn đã giới thiệu lịch sử và địa lý, những địa danh, truyền thuyết và cuộc sống của dân cư tại Khánh Hòa. Ngay từ tên gọi, ông đã sử dụng tên sản phẩm quý hiếm đặc trưng này để đặt tên cho vùng đất này và cũng nhắc đến lý do của tên gọi này.
Về trầm hương ở “Xứ Trầm Hương”, Quách Tấn đã nhiều lần trích dẫn 4 câu ca ngợi: “Khánh Hòa là xứ Trầm Hương, Non cao biển rộng người thương đi về, Yến sào thơm ngọt tình quê, Sông sâu đá tạc lời thề nước non”. Ông đã ca ngợi vùng đất này với ngôn từ tuyệt vời và rút ra kết luận rằng: “Khi ghé thăm Khánh Hòa, khi nhìn kỹ vào đất nước này, du khách nhất định sẽ khen rằng: Gọi Khánh Hòa là xứ Trầm Hương thật xứng đáng. Chỉ khi yêu mới biết, và chỉ khi biết rồi mới thêm yêu”.
Khi đề cập đến các sản phẩm lâm nghiệp của vùng đất này, ông viết: “Khánh Hòa có một loại sản phẩm lâm nghiệp rất quý. Nhưng đây không chỉ là một nguồn lợi cho người dân địa phương mà còn vì đó là một sản phẩm đặc biệt đã làm cho Khánh Hòa nổi tiếng trong và ngoài nước. Đó chính là: Trầm hương. Loại sản phẩm quý này không chỉ có ở Khánh Hòa mà còn có ở các vùng có núi cao và rừng rậm như Phú Yên, Bình Định… Tuy nhiên, không nhiều và không bằng ở Khánh Hòa. Do đó, khi nói đến Trầm Hương, chúng ta đề cập đến Khánh Hòa và khi nói đến Khánh Hòa, chúng ta đề cập đến Trầm hương”.
Hình ảnh trong cuốn sách “Xứ Trầm Hương” của Quách Tấn cũng mô tả về trầm hương ở Khánh Hòa và công dụng của nó. Ông viết: “Trầm dùng để giảm khí, nghĩa là đem khí xuống. Kỳ dùng để điều trị các triệu chứng ho, uống hoặc hít vào mũi. Cũng rất tốt để điều trị đau bụng: ngậm trong miệng để tiêu hóa, và nhiều lúc có hiệu quả như thần. Cả trầm và kỳ còn có khả năng tiêu trừ khí độc và khí ô nhiễm. Trầm được đốt và kỳ chỉ cần đeo lên”.
Theo khoa học hiện đại, trầm hương là tinh dầu kết tinh trong cây gió và được chia thành hai loại: Kỳ nam và trầm hương. Trầm và kỳ được phân biệt bởi hình dạng và hương vị. Trầm có hình dạng cứng và nặng, vị đắng. Kỳ có hình dạng nhẹ và mềm, vị từ chua đến cay ngọt và đắng. Trầm có mùi thơm và kỳ có mùi thanh. Khói của trầm bay quanh và tan trong khi khói của kỳ bay thẳng và cao. Trầm và kỳ là những loại dược liệu quý giá có giá trị cao trong y học.
Dân cư ở Khánh Hòa từ lâu đã tự hào về trầm hương, sản phẩm của tự nhiên được tặng cho đất nước của mình, như được thể hiện trong câu ca dao: “Khánh Hòa biển rộng non cao. Trầm hương Vạn Giã – yến sào Nha Trang”.
Thơ dân gian Khánh Hòa, đặc biệt là về vẻ đẹp thiên nhiên, đất nước và trầm hương, thường đề cập đến đặc điểm đặc trưng của vùng này: “Tỉnh Khánh Hòa đậm đà mưa nắng. Non chồng nghĩa nặng, nước chứa tình thâm. Ngọn gió bay phảng phất hơi trầm. Mây xây tháp bút, trăng dầm bến ngân”. Hoặc “Cây quế Thiên Thai mọc ngoài khe đá. Trầm nơi Vạn Giả hương tỏa sơn lâm. Ðôi lứa ta như quế với trầm. Trời xui đất khiến sắt cầm gặp nhau”. Hình ảnh trầm hương cũng được sử dụng để ví von và ca ngợi những phẩm chất và tính cách cao quý của con người.
Qua bao thăng trầm, trầm hương của Khánh Hòa, cả ngày hôm qua và ngày nay, vẫn giữ vị trí hàng đầu và được mọi người quý mến như một kho báu. Sản phẩm được cho là hội tụ linh khí của đất trời này cũng đã là nguồn cảm hứng để xây dựng Tháp Trầm Hương với kiến trúc độc đáo, tọa lạc tại Quảng trường 2/4 ở TP Nha Trang.
Được dùng làm tiêu chuẩn đánh giá trầm hương trên toàn thế giới
Với nhiều đóng góp quan trọng và đa dạng trong lĩnh vực tâm linh, văn hóa, nghệ thuật và y học, việc mua bán và trao đổi trầm hương đã được ghi nhận từ rất lâu trong các hoạt động thương mại, ngoại giao và chính trị.
Sách sử cũng cho biết rằng người Việt xưa đã buôn bán trầm hương với người Trung Quốc, Triều Tiên và Nhật Bản. Ví dụ, trong sách Lĩnh Ngoại đại đáp, có ghi chép về hoạt động thương mại giữa các thương nhân Trung Quốc thời nhà Tống, hàng hóa từ Giao Chỉ (tên cũ của Việt Nam) được đem bán có chứa bạc, đồng, trầm hương, quang hương, ngà voi, sừng tê… Các nghiên cứu cho thấy hoạt động buôn bán trầm hương này đã trở nên mạnh mẽ từ thời Lý.
Trầm hương từ Indonesia, Thái Lan, Malaysia, Campuchia… cũng được các thương nhân và người tiêu dùng chọn lựa, nhưng Khánh Hòa vẫn là điểm đến chính của những con thuyền buôn bán từ Đông sang Tây.
Từ thời điểm đó, Trầm hương Việt Nam đã trở thành tiêu chuẩn để đánh giá, so sánh và phân loại với tất cả các loại trầm hương trên thế giới. Các viện nghiên cứu và tài liệu quốc tế đã ghi nhận việc đánh giá và phân loại trầm hương trên thế giới dựa trên tiêu chuẩn của trầm hương Việt Nam.
Ví dụ, Nhật Bản là một quốc gia có tình yêu đặc biệt với trầm hương. Mặc dù không có trầm hương trong đất nước, nhưng Văn hoá Trầm hương vẫn phát triển mạnh mẽ và sâu sắc tại đây.
Theo Hương Đạo Nhật Bản, mùi trầm hương đã được phân loại thành “ngũ vị lục quốc” (tức là “năm mùi vị và sáu nước”). Năm mùi vị bao gồm ngọt, chua, cay, mặn và đắng. “Sáu nước” đề cập đến sáu nơi sản xuất trầm hương, bao gồm Kyara, Rakoku, Manaban, Manaka, Sasora và Sumatora. Cách phân loại này đã được Shôgun Ashikaga Yoshimasa (1436-1490) bổ nhiệm và Kyara là loại trầm hương cao cấp nhất với mùi hương tao nhã. Và chỉ có ở Việt Nam.
Gần đây, vào năm 2003, trong Hội thảo Quốc tế về trầm hương tại TP HCM, Việt Nam, các nhà khoa học đã lại một lần nữa khẳng định: “Trầm hương Việt Nam là loại tốt nhất, có giá trị cao nhất và sản lượng trầm hương trên thế giới phụ thuộc vào Việt Nam. Việt Nam không chỉ là vương quốc của trầm hương trong quá khứ mà còn là nguồn trông cậy của thế giới hiện nay và trong tương lai, vì trầm hương là một loại dược liệu và hương liệu quý không thể thay thế”.
